James Joyce-Οδυσσέας - Ο απόηχος και το Aleph

Αν έπρεπε με μια πρόταση να περιγράψω τον «Οδυσσέα» του Joyce θα έλεγα ότι είναι το βιβλίο που περιέχει όλα τα βιβλία. Κάτι σαν το Άλεφ στο ομώνυμο διήγημα του Μπόρχες. *

Διαβάζοντας και πάλι τον «Οδυσσέα» πέρασα αναγκαστικά για άλλη μια φορά από διάφορα αναγνωστικά στάδια κατανόησης του κειμένου. Η προηγούμενη ανάγνωση αυτού του βιβλίου, πριν από περίπου δύο δεκαετίες με είχε αφήσει προβληματισμένη, και σε σχετική απόγνωση η οποία γεννήθηκε από τη δυσκολία που είχα να ανακαλύψω την ουσία αυτού του βιβλίου, και την ομορφιά που έβλεπαν όσοι «ξέρουν» από λογοτεχνία. Αυτό δηλαδή που ψάχνω σε κάθε βιβλίο, το «raison d'être» ή τον λόγο ύπαρξης αυτού.

Η προτροπή ενός καλού φίλου και δασκάλου στου οποίου τα μάτια έβλεπα την φλόγα που του προκαλούσε ο «Οδυσσέας» κάθε φορά που μιλούσε για το βιβλίο αυτό με έκανε να ξαναδοκιμάσω να το προσεγγίσω. Αυτή τη φορά ξεκίνησα να το διαβάζω στα αγγλικά γνωρίζοντας από τη μία ότι αυτό μπορεί να έκανε πιο δύσκολο το τόλμημα μου αλλά με τη συνειδητοποίηση ότι αν ήθελα να βουτήξω στα νερά της Ιρλανδίας και της ποιητικής γλώσσας του Joyce έπρεπε να πλησιάσω όσο πιο πολύ γινόταν το πρωτότυπο κείμενο. Έπαιξε ρόλο και η συμβουλή που μου δόθηκε όταν συζητώντας τη δυσκολία που είχα την πρώτη φορά να κατανοήσω τον «Οδυσσέα» η απάντηση που πήρα ήταν: «προσπάθησε να το διαβάσεις σαν ποίημα». 

Σαν ποίημα λοιπόν ξεκίνησα την τρίτη ανάγνωση του, και αυτή τη φορά τα μάγια έπιασαν. Μπορεί να φταίει το ότι πριν ανοίξω το βιβλίο διάβασα ξανά την Οδύσσεια του Ομήρου μπας και με βοηθήσει να καταλάβω λίγο περισσότερο τι ήταν πια αυτός ο Οδυσσέας στου οποίου τις περιπέτειες ο Joyce αποφάσισε να βασίσει το κυριότερο βιβλίο της καριέρας του. Μπορεί από την άλλη το ότι ο δέκτης (εγώ δηλαδή), μετά από την πάροδο αυτών των δύο δεκαετιών είναι ένας πολύ διαφορετικός δέκτης από ότι ήταν στην πρώτη ανάγνωση του βιβλίου. Μπορεί τέλος να οφείλεται στην ζήλια που με έκανε να προσπαθήσω να κλέψω και εγώ λίγο από αυτόν τον ενθουσιασμό που έβλεπα στα μάτια αυτών που ήξεραν. 

Βούτηξα λοιπόν χωρίς σωσίβιο (με βοήθεια όμως ναυαγοσωστική και σωτήρια από τον Οδηγό Ανάγνωσης του Άρη Μαραγκόπουλου http://www.toposbooks.gr/contents/books_details.php?nid=134) και αυτή τη φορά με πήρε το ρεύμα.

Κάτω από το βάρος του βιβλίου αυτού δεν θα τολμήσω κανένα σχολιασμό πέραν μιας αναφοράς της προσωπικής αίσθησης που μου άφησε, η οποία συνοψίζεται με μια λέξη ως η αίσθηση της πληρότητας. Αυτό το βιβλίο τα έχει όλα. Την ιστορία ενός λαού μέσα από το συλλογικό ασυνείδητο του, την ιστορία ενός ανθρώπου μέσα από την ιστορία όλων, την πορεία της ζωής από τη γέννηση ως τον αναπόφευκτο θάνατο. Την απεικόνιση της μοναξιάς και της θνητότητας. (Νέκυια «A fellow could live on his lonesome all his life. Yes, he could. Still he’d have to get someone to sod him after he died though he could dig his own grave. We all do. Only man buries. No ants too. First thing strikes anybody. Bury the dead. Say Robinson Crusoe was true to life. Well then Friday buried him. Every Friday buries a Thursday if you come to look at it».) Την κυκλική αναπλήρωση του θνητού ανθρώπου. Τη μη μοναδικότητα του μοναδικού (Ιθάκη « If he has smiled why would he have smiled? To reflect that each one who enters imagines himself to be the first to enter whereas he is always the last term of a preceding series even if the first term of a succeeding one, each imagining himself to be first, last, only and alone, whereas he is neither first nor last nor only nor alone in a series originating in and repeated to infinity») Την αγωνία της ύπαρξης. Την απορία για το σύμπαν σε σχέση με την ύπαρξη. Την γυναίκα και τον άντρα. Την ύπαρξη πέρα από το φύλο. Τον έρωτα, την αγάπη. Την αγάπη ως πλήρες συναίσθημα. Την αγάπη ως ύπαρξη. Την πολιτική, την ισότητα, τον πόλεμο, την φτώχεια, τις θρησκείες, τον αποκλεισμό, την θάλασσα, τη μαγεία του όμορφου κόσμου μέσα στον οποίο ζούμε (Ιθάκη «What spectacle confronted them when they, first the host, then the guest, emerged silently, doubly dark, from obscurity by a passage from the rere (το πίσω μέρος) of the house into the penumbra of the garden? The heaventree of stars hung with humid nightblue fruit.»). Την προσδοκία, την ελπίδα, τη φύση μας ως άνθρωπος. Τον άνθρωπο ως αυτόν που γράφει ποίηση και αυτόν που αφοδεύει, αυτόν που αγναντεύει και αυτόν που σκοτώνει, αυτόν που αγαπάει και αυτόν που ξερνάει. Τον άνθρωπο ως πληρότητα και ως μέρος του όλου. Την αγάπη ως το όλον.

Η κυβιστική (με την έννοια της πολύπλευρης και βαθιάς) προσέγγιση των ιδεών, των καταστάσεων και των πραγμάτων που μας δίνει το βλέμμα του Joyce κάνει το έργο του αθάνατο και την ερμηνεία του έργου του ευμετάβλητη και εξαρτώμενη από το μάτι του αναγνώστη (the eye of the beholder). Γι’ αυτό και κάθε ανάγνωση του είναι διαφορετική. Αυτό που αισθάνομαι τώρα, μόλις τελείωσα την κοπιώδη αλλά ανταποδοτική ανάγνωση είναι ότι θέλω να το ξαναδιαβάσω. Ως ποίημα και κάθε φορά ως κάτι παραπάνω. 

___________________________________________

* Παραθέτω απόσπασμα από το διήγημα Άλεφ του Μπόρχες (σε μετάφραση Αχιλλέα Κυριακίδη) το οποίο εντελώς συμπωματικά διάβασα παράλληλα με τον «Οδυσσέα» και νιώθω ότι μου «ξεκλείδωσε» κάποια σκοτεινά σημεία. Πολλές φορές σκέφτομαι ότι όλη η λογοτεχνία είναι μία. 

«…είδα μια μικρή, ιριδίζουσα σφαίρα, που ακτινοβολούσε σχεδόν ανυπόφορα. Στην αρχή, νόμισα ότι περιστρεφόταν, αργότερα κατάλαβα ότι η κίνηση αυτή ήταν μια οφθαλμαπάτη, η οποία οφειλόταν στις ιλιγγιώδεις παραστάσεις που ενέκλειε η σφαίρα. Η διάμετρος του Άλεφ θα πρέπει να ήταν δύο ή τρία εκατοστά, αλλά μέσα του ήταν ο σύμπας ο κοσμικός χώρος, χωρίς την παραμικρή σμίκρυνση. 

Κάθε πράγμα (ας πούμε, το γυαλί του καθρέφτη) ήταν άπειρα πράγματα, γιατί το έβλεπα πεντακάθαρα απ' όλα τα σημεία του σύμπαντος. Είδα την πολυπληθή θάλασσα, είδα την αυγή και το δειλινό, είδα την κοσμοπλημμύρα της Αμερικής, είδα έναν ασημένιο ιστό αράχνης στο κέντρο μιας μαύρης πυραμίδας, είδα έναν κόκκινο λαβύρινθο (ήταν το Λονδίνο), είδα μάτια κοντινά, ατέλειωτα, που με κοίταζαν εξονυχιστικά "ως εν κατόπτρω", είδα όλα τα κάτοπτρα του πλανήτη και δεν καθρεφτιζόμουν σε κανένα, είδα σε μια αυλή της οδού Σολέρ τα ίδια πλακάκια που είχα δει πριν τριάντα χρόνια στο χολ ενός σπιτιού στο Φράι Μπέντος, είδα τσαμπιά και χιόνι και καπνό, είδα φλέβες μεταλλείων και υδρατμούς, είδα ανάκυρτες ερήμους του Ισημερινού και κάθε κόκκο από την άμμο τους, είδα στο Ίνβερνες μια γυναίκα που δεν θα ξεχάσω ποτέ, είδα την ατίθαση κόμη, είδα το αγέρωχο κορμί, είδα έναν καρκίνο στο στήθος, είδα ένα κύκλο ξεραμένο χώμα σ'ένα πεζοδρόμιο, εκεί οπού ήταν κάποτε ένα δέντρο, είδα μια έπαυλη στο Αδρογκέ, ένα αντίτυπο της πρώτης αγγλικής μετάφρασης του Πλίνιου, εκείνης δηλαδή του Φίλιμον Χόλαντμ, είδα με μιας το κάθε γράμμα τής κάθε σελίδας (όταν ήμουν μικρός, απορούσα που τα γράμματα ενός κλειστού βιβλίου δε χάνονταν τη νύχτα και δεν ανακατεύονταν μεταξύ τους), είδα ταυτόχρονα τη νύχτα και την μέρα, είδα ένα ηλιοβασίλεμα στο Κερέταρο που έμοιαζε ν΄αντανακλά το χρώμα ενός ρόδου στην Βεγγάλη, είδα την κρεβατοκάμαρα μου άδεια, είδα σ'ένα εργαστήριο του Άλκμααρ μια υδρόγειο ανάμεσα σε δυο καθρέφτες που την πολλαπλασίαζαν επ'άπειρον, είδα άλογα που ανέμιζαν οι χαίτες τους, σε μια όχθη της Κασπίας, ξημερώνοντας, είδα τον λεπτό σκελετό ενός χεριού, είδα τους επιζώντες μιας μάχης να στέλνουν καρτ-ποστάλ, είδα σε μια βιτρίνα του Μιρζαπούρ μια ισπανική τράπουλα, είδα κάτι φτέρες να ρίχνουν την λοξή τους σκιά στο πάτωμα ενός θερμοκηπίου, είδα τίγρεις, έμβολα, βίσονες, πλημμύρες και στρατιές, είδα όλα τα μυρμήγκια που υπάρχουν στην γη, είδα έναν περσικό αστρολάβο, είδα σ' ένα συρτάρι του γραφείου (τρέμω και που το γράφω) κάτι επιστολές χυδαίες, απίστευτα λεπτομερείς, που είχε στείλει η Μπεατρίς στον Κάρλος Αρχεντίνο, είδα ένα λατρεμένο μνημείο στο Τσακαρίτα, είδα το αποκρουστικό λείψανο αυτού που τόσο ηδονικά υπήρξε κάποτε η Μπεατρίς Βιτέρμπο, είδα την κυκλοφορία του σκοτεινού μου αίματος, είδα το πλέγμα του έρωτα και τη μεταμόρφωση του θανάτου, είδα το Άλεφ απ'όλα τα πρίσματα, είδα την Γη μέσα στο Άλεφ και, ξανά μέσα στην Γη το Άλεφ, και μέσα στο Άλεφ τη Γη, είδα το πρόσωπο μου και τα σωθικά μου, είδα το πρόσωπο σου και ζαλίστηκα και έκλαψα, γιατί τα μάτια μου είχαν δει αυτό το μυστικό και επαγωγικό πράγμα που οι άνθρωποι έχουν καπηλευθεί, τ'όνομα του, μα που κανένας από αυτούς δεν το 'χει δει ποτέ: το ασύλληπτο σύμπαν.»