Ο Herman Broch, γεννήθηκε το 1886 στη Βιέννη και είναι γνωστός κυρίως για δύο έργα του, το ένα είναι η τριλογία του «Οι υπνοβάτες» που εκδόθηκε το 1931, στην οποία σκιαγράφησε την ηθική πτώση της γερμανικής κοινωνίας και το δεύτερο, το ποιητικό – λογοτεχνικό – φιλοσοφικό αριστούργημα με τίτλο «Ο θάνατος του Βιργιλίου», το οποίο εκδόθηκε συγχρόνως στα γερμανικά και στα αγγλικά το 1945 και αφηγείται τις τελευταίες 18 ώρες του ποιητή Βιργίλιου.
Ο Πόπλιος Βιργίλιος Μάρων, Ρωμαίος ποιητής του πρώτου αιώνα προ Χριστού, έγραψε με εντολή του πρώτου Ρωμαίου αυτοκράτορα Οκταβιανού Αυγούστου, την Αινειάδα, ένα έπος που περιγράφει τις περιπέτειες του Αινεία, πολεμιστή στην Τροία ως σύμμαχος των Τρώων, από την πτώση της Τροίας μέχρι την άφιξη του στην Ρώμη την οποία και ίδρυσε. Ο Βιργίλιος, μεταφέρεται μετά από πρόσκληση του Οκταβιανού Αύγουστου, από την Αθήνα στο αρχαίο Βρινδήσιον (σημερινό Μπρίντιζι) για να φιλοξενηθεί στο παλάτι. Η αφήγηση ξεκινάει με το τέλος αυτού του ταξιδιού, με την άφιξη των πλοίων στο λιμάνι. Η περιγραφή του στόλου που κυλάει πάνω στα νερά της Αδριατικής εισάγει τον αναγνώστη στην ποιητική μαγεία του μυθιστορήματος. Η πλεύση του πλοίου καθώς και του ασθενή Βιργιλίου πάνω στα ακίνητα νερά περιγράφεται με τρόπο που μας δίνει ακριβώς την εικόνα της εισβολής του «ανθρώπινου» στην «θανάσιμη μοναξιά της θάλασσας». Ο Βιργίλιος αδύναμος και κλινήρης αφήνεται να μεταφερθεί στον τελικό του προορισμό, έχοντας ήδη παραιτηθεί από την δική του βούληση, μεταφέρεται με βούληση του Αυγούστου, αφήνοντας σταδιακά τον έλεγχο του κορμιού και της ψυχής του σε αυτούς που βρίσκονται σταθερά ακόμα μέσα στην γήινη πραγματικότητα.
Το βιβλίο «Ο θάνατος του Βιργιλίου» αποτελεί μια ποιητική φιλοσοφία με την έννοια ότι ο Broch μέσα από έναν αξεπέραστο λυρισμό καταφέρνει να περάσει στον αναγνώστη την φιλοσοφική του θεώρηση για το σύμπαν, τον άνθρωπο, την ζωή και το θάνατο. Το βιβλίο διαβάζεται σαν έναν τεράστιο ποίημα. Ο λόγος κυλάει και ο αναγνώστης μπορεί απλώς να παραδοθεί στην ομορφιά του, να «ακούσει» τις λέξεις και να παρασυρθεί από τον ρυθμό της γλώσσας. Κάτω όμως από αυτόν τον ρυθμό διακρίνεται μια βαθιά φιλοσοφική οπτική του κόσμου, που οδηγεί σε μια πλατωνική όσο και φαινομενολογική ερμηνεία της ύπαρξης. Το βιβλίο αφουγκράζεται τον εσωτερικό μονόλογο του ετοιμοθάνατου Βιργιλίου. Παρακολουθούμε δηλαδή την συνειδησιακή ροή του Βιργιλίου ο οποίος βρισκόμενος την περισσότερη ώρα σε μια κατάσταση μεταξύ συνειδητότητας και ονείρου, παρέχει στον συγγραφέα το τέλειο όργανο - μονοπάτι για να παρεισφρήσει στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, στην υπερβατικότητα δηλαδή της πέρα από τον λόγο ψυχής.
Αυτή είναι η δυσκολία αλλά και ο σκοπός της τέχνης σύμφωνα με τον Broch. Η τέχνη ως σύμβολο – αναπαράσταση της μοίρας του ανθρώπου, αναζητά το σκοτάδι μέσα από το οποίο ξεπηδάει προσωρινά το «εγώ», λίγο πριν ξαναγυρίσει και αφομοιωθεί από το ίδιο αυτό σκοτάδι. Η τέχνη γίνεται αθάνατη όταν καταφέρει να ανακαλύψει την «είσοδο και έξοδο της ψυχής», βοηθώντας με αυτόν τον τρόπο την ψυχή να συνειδητοποιήσει «την ισορροπία του εγώ και του κόσμου». O Broch μέσα από το ταξίδι του Βιργιλίου προς το θάνατο και μέσα από τις αμφιβολίες του Βιργιλίου όσον αφορά την αξία του έργου του (της Αινειάδας) αναδεικνύει το ρόλο της τέχνης ως την εν δυνάμει ερμηνευτική δύναμη του σύμπαντος μέσα από την ικανότητα της να ανακαλύπτει την ουσία πίσω από τα φαινόμενα. Η τέχνη βοηθάει τον άνθρωπο μέσα από την «αυτό – συνείδηση» να διευρύνει το όρια της πραγματικότητας. Θα μπορούσε να πει κάποιος ότι το βιβλίο του Broch αποτελεί μια ποιητική φαινομενολογία του σύμπαντος.
Βασική προϋπόθεση για την ύπαρξη πραγματικής τέχνης είναι η τέχνη να προχωράει πέρα από τον απλό εξωραϊσμό της πραγματικότητας. Η τέχνη σύμφωνα με τον Broch πρέπει να μπορεί να αναγάγει την ύπαρξη σε ένα αληθινό σύμβολο της ουσίας των πραγμάτων. Πριν τη δημιουργία του έργου πρέπει να προηγηθεί η αντίληψη του δημιουργού. Η τέχνη για να είναι αιώνια πρέπει να έπεται της αντίληψης. Τα σύμβολα της πρέπει να γεννιούνται από την αληθινή και όχι από την επιφανειακή αντίληψη της πραγματικότητας. Στην αντίθετη περίπτωση η τέχνη μειώνεται σε απλή τέχνη του όχλου που αδυνατεί να βοηθήσει τον άνθρωπο στην αναζήτηση του για το πραγματικό, ξεγελώντας τον απλώς, χρησιμοποιώντας την επιφανειακή ομορφιά ως μέσο εύκολης διασκέδασης και απομάκρυνσης από την πραγματική ουσία. Μέσα από αυτή τη λειτουργία της «μη- τέχνης», μέσα από την ανακήρυξη της ομορφιάς σε αυτοσκοπό, η πραγματικότητα αντικαθίσταται από «κενές φόρμες και άδεια λόγια» χωρίς να έχει επιτευχθεί ο πραγματικός σκοπός της τέχνης που είναι η αποκάλυψη της πλήρης ουσίας του κόσμου.
Ο Βιργίλιος αναφέρει τον έρωτα - αγάπη (love στην αγγλική μετάφραση) ως την ουσία της πραγματικότητας όπως ο Πλάτωνας αντίστοιχα έβλεπε στον έρωτα τον δρόμο προς τις «ιδέες». Στόχος του έρωτα για τον Πλάτωνα ήταν το απόλυτα ωραίο, στόχος του Βιργιλίου είναι το ωραίο ως ουσία. Το ωραίο ως απόλυτη ιδέα και για τους δυο. Ο έρωτας μπορεί να φέρει την αθανασία μέσω της αναπαραγωγής αλλά και μέσω της τέχνης που πηγάζει από αυτόν. Η τέχνη και στους δύο πρέπει να εκπληρώνει τον ρόλο του μεσολαβητή ανάμεσα στο σύμβολο και στην ουσία.
Ο Broch μας κατακλύζει από ποιητικές εικόνες – έννοιες: η ποίηση πηγάζει από το σκοτάδι, η αλήθεια έχει ανάγκη την απόλυτη τυφλότητα (πρέπει να σβήσει ο κόσμος για να γίνει αντιληπτή η πραγματική ουσία), η φωνή της αλήθειας ξεπερνάει τις σκιές, τις υπερβαίνει, μπαίνει τόσο βαθιά όσο και ψηλά, αυτό είναι το μόνο που μπορεί να τους δώσει «φως». Η ποίηση πηγάζει από την ανάγκη του ανθρώπου να πλησιάσει, να καταλάβει, να αναγνωρίσει το θάνατο. Το νόημα της ζωής μπορεί να γίνει αντιληπτό μόνο μέσα από το νόημα που αποκαλύπτει ο θάνατος.
Η αληθινή τέχνη δημιουργεί την πραγματικότητα όπως και η πραγματικότητα δημιουργεί την τέχνη. Ο κόσμος υπάρχει μέσα από τον νου και την αντίληψη του ποιητή. Ο ποιητής δίνει ύπαρξη στον κόσμο σκεπτόμενος αυτόν. Λέει ο Βιργίλιος στον Αύγουστο, στον απολαυστικό διάλογο που εξελίσσεται στο δωμάτιο του ετοιμοθάνατου κατά την επίσκεψη του τελευταίου: « Ω, Αύγουστε, όλη η πραγματικότητα δεν είναι τίποτα άλλο παρά η ανάπτυξη της αντίληψης», για να πάρει ως απάντηση, σε μια προσπάθεια του Αυγούστου να αποτρέψει τον Βιργίλιο από το να πραγματοποιήσει την επιθυμία του να καταστρέψει την Αινειάδα, ότι η «Ρώμη υπάρχει ως αντίληψη του Αινεία».
Ο Βιργίλιος θεωρώντας ότι το έργο του δεν ικανοποιεί τις απαιτήσεις της πραγματικής τέχνης, τουλάχιστον όχι όπως αυτές καλύπτονται από τα έργα των Ελλήνων τραγικών ποιητών, έχει αποφασίσει να καταστρέψει το χειρόγραφο της Αινειάδας που βρίσκεται δίπλα στο νεκροκρέβατο του.
Ο θάνατος δίνει στον Βιργίλιο την συνειδητοποίηση της ζωής και της δημιουργίας του. Ο επικείμενος θάνατος του, φέρνοντας μαζί του το αμετάβλητο των πραγμάτων, δημιουργεί την αμφιβολία για ό,τι έχει υπάρξει ως τώρα. Ο θάνατος που δεν συγχωρεί κουβαλάει μαζί του τον φόβο του λάθους, της ανεπάρκειας, της υπαιτιότητας και της ενοχής. Η Αινειάδα αντιπροσωπεύει αυτή την ενοχή. Την ενοχή του καλλιτέχνη μπροστά στο τι θα μπορούσε να είχε δημιουργήσει. Την ενοχή του καλλιτέχνη που νιώθει ότι προσπάθησε να πάρει την θέση των θεών ως «ποιητής» και «κριτής». Τον φόβο της αποκάλυψης της αλήθειας, του γεγονότος δηλαδή ότι δεν υπήρξε ποτέ πραγματικός ποιητής, ότι ποτέ δεν μπόρεσε να αποκαλύψει την ουσία του κόσμου.
Ο Βιργίλιος βλέπει την γλώσσα και την ζωή ως σύμβολα. Το σύμπαν είναι το «όλον», αποτελεί το σημαινόμενο της θνητής ζωής. Είναι άχρονο, η αρχή και το τέλος, το «ένα», το εγώ μέσα στα σκοτάδια του, ανέγγιχτο από την τέχνη, ανέγγιχτο από την ομορφιά, μόνο ως ύπαρξη που περικλείει όλα τα νοήματα. Το απόλυτο σημαινόμενο, η απόλυτη «ιδέα», το αρχέτυπο. Ο Βιργίλιος πορευόμενος προς το θάνατο και συνειδητοποιώντας την ύπαρξη του μέσα στο απόλυτο, βιώνει το φόβο του ποιητή που νιώθει ότι πλησιάζει στο θεϊκό. Αμφιβάλει. Η επιθυμία του να εξαϋλωθεί, να μην υπάρχει πια ως ο εαυτός του τον κάνει να επιθυμεί την καταστροφή του έργου του, πιστεύοντας ότι η ύπαρξη αυτού εμποδίζει τον δρόμο του προς το θάνατο. Ο Βιργίλιος θέλει να υπάρχει πια μόνο ως σημαινόμενο, ως κάτι χωρίς όνομα, άρρητο, να υπάρχει στο βάθος της ύπαρξης, εκεί που προσπαθεί να εισβάλει η τέχνη. Για να απαλλαγεί από την ταυτότητα του και την θνητότητα του πρέπει να απαλλαγεί πρώτα από την δημιουργία του, το έργο του, από την υλική υπόσταση της σκέψης του, από την καταγραφή και ονομασία της εσωτερικής του ουσίας, από το όνομα του στο χαρτί, από τις λέξεις -σύμβολα. Η Αινειάδα, η δημιουργία του έχει πλέον αυτόνομη υλική ύπαρξη, παρόλο που αποτελεί μέρος του εαυτού του και βρίσκεται πάνω από αυτόν. Η επιθυμία του Βιργιλίου να καταστρέψει την γλώσσα και την υλική υπόσταση της δημιουργίας του θα μπορέσει να ικανοποιηθεί μόνο μέσα από τον απόλυτο θάνατο και το τέλος της ύπαρξης στο σύνολο της.
Στο βιβλίο «Ο θάνατος του Βιργιλίου» η πραγματικότητα περιγράφεται ως υπαρκτή μόνο μέσα από την συνείδηση του υποκειμένου. Στην ενότητα «Φωτιά – η κάθοδος» ο Βιργίλιος ονειρεύεται μέσα στον βαθύ του εμπύρετο ύπνο. Καθώς το όνειρο αρχίζει και χάνεται ο συγγραφέας αναρωτιέται: «με το σβήσιμο του ονείρου, μήπως εξαφανίζεται και εκείνος ο οποίος το ονειρεύεται;» Θα μπορούσαμε να πούμε εμείς: με το θάνατο μας μήπως εξαφανίζεται και η ύπαρξη του κόσμου; Ο Βιργίλιος πλησίασε κι αντιλήφθηκε το τέλος της ύπαρξης μέσα από το όνειρο του. Μόνο πέρα και έξω από την συνειδητότητα μπορεί ο άνθρωπος να αντιληφθεί το κενό. Ο ύπνος για τον Ευριπίδη ήταν ένας πρόσκαιρος θάνατος, ο ύπνος του Βιργιλίου φέρνει την συνειδητοποίηση του θανάτου. Μόνο μέσα από την απώλεια της συνείδησης ο άνθρωπος μπορεί να αντιληφθεί το κενό. Ο άνθρωπος σε πλήρη συνείδηση δίνει στο θάνατο και στο κενό ύπαρξη και μόνο με την σκέψη του. Η προθετικότητα του υποκειμένου δεν αφήνει το κενό να υπάρξει. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να σκεφτεί το κενό. Το κενό υπάρχει μόνο χωρίς αυτόν. Ο θάνατος υπάρχει μόνον σε αυτόν που δεν τον έχει μέσα του.
Θνητό σύμφωνα με τον Βιργίλιο είναι «αυτό που δεν περιέχεται σε εμάς και που δεν μας περιέχει». Ο θάνατος ορίζεται δηλαδή σε σχέση με την ύπαρξη μας. Αθάνατο κατ’ επέκταση είναι ό,τι υπάρχει μέσα μας. Θνητός, λέει ο Broch είναι ο άνθρωπος που είναι αδιάφορος σε εμάς. Αθάνατη είναι η ολότητα, θνητό είναι αυτό που είναι έξω από εμάς. Ο θάνατος υπάρχει μέσα μας, όχι δίπλα μας. Με το θάνατο μέσα μας είμαστε αθάνατοι. Εμείς εμπεριέχουμε τον θάνατο.
Προχωρώντας την αφήγηση ο κύκλος του ταξιδιού κλείνει με τον ίδιο τρόπο που άνοιξε. Το ταξίδι του θανάτου γίνεται με τα πλοία που οδηγούν τον Βιργίλιο στον προορισμό του. Η ύπαρξη οδεύει στο όλον πλέοντας πάνω στο ακίνητο νερό. Η περιγραφή του ταξιδιού προς τον θάνατο αποτελεί το απόλυτο καλλιτεχνικό δημιούργημα. Στην τελευταία ενότητα «Αέρας – η επιστροφή» ξεκινάει η αντίστροφη πορεία της ύπαρξης, η επιστροφή δηλαδή στο τίποτα. Ο προορισμός είναι το ατελείωτο σκοτάδι, - όχι η απουσία του φωτός- , αλλά η ύπαρξη του απόλυτου σκότους. Ο Βιργίλιος θα φτάσει στην ενότητα του χώρου, της ύλης και του χρόνου. Η συνείδηση του θα ενωθεί με το σύμπαν.
Ο Broch μας έχει ήδη προετοιμάσει για το τέλος της ύπαρξης σε ένα υπέροχο απόσπασμα στην δεύτερη ενότητα του βιβλίου που ανέφερα και πριν (Φωτιά – η κάθοδος) όπου μέσα στο όνειρο του ο Βιργίλιος φτάνει στον πυθμένα της ύπαρξης, εκεί που υπάρχει η απόλυτη σιωπή, η απόλυτη ακινησία, η βουβή κραυγή. Το ορατό εξαφανίζεται μέσα στο απόλυτο σκοτάδι, οι άνθρωποι εξαϋλώνονται, τα στόματα εξαφανίζονται. Μέσα από το όνειρο του Βιργιλίου, ο Broch περιγράφει το τέλος της ύπαρξης ως μια νύχτα, πέρα από τον χρόνο, τον χώρο και τον λόγο (this was a night, timeless, spaceless, the most empty blackness, an empty night without form and without content …).
Στο ταξίδι ο Βιργίλιος συνοδεύεται από αγαπητούς φίλους. Ένας από αυτούς ο Πλώτιος, κωπηλατεί με την πλάτη γυρισμένη στον προορισμό τους, τον οποίο απαγορεύεται να αντικρίσει, το πλοιάριο γλιστράει πάνω στο νερό αφήνοντας πίσω την οικία πραγματικότητα, η ψυχή ανυπομονεί να ελευθερωθεί πενθώντας όμως συγχρόνως για την πολυδιάστατη ύπαρξη που αφήνει πίσω της. Τα πρόσωπα των φίλων του σταδιακά χάνονται, μένει μόνο η εσωτερική του ουσία, η φύση δίνει την τελευταία της παράσταση μέσα σε μια έκρηξη ομορφιάς, τα αστέρια στον θόλο του ουρανού λάμπουν μέσα στο φως της ημέρας, η ομορφιά καταργεί την οποιαδήποτε ενοχή, ένας παράδεισος χωρίς αμάρτημα. Το φως με το σκοτάδι εναλλάσσονται
Ο κόσμος υπάρχει χωρίς αρχή και τέλος, σε μια μη γραμμική συνέχεια όπου όλα γεννιούνται και πεθαίνουν συγχρόνως. Το σύμβολο ενώνεται με το αρχέτυπο του, η λέξη πλέον υπάρχει πέρα από τον λόγο. Εκεί το ταξίδι του Βιργιλίου τελειώνει για να αρχίσει όμως πάλι από την αρχή μέσα από το χάος αφού ο χρόνος δεν υπάρχει για εκείνον πια.
Το βιβλίο αυτό αποτελεί μια αναγνωστική εμπειρία, ο Broch καταφέρνει με λόγια να μας περιγράψει τον χωρίς-λόγο κόσμο, τον άνθρωπο χωρίς συνείδηση, το φόβο του θανάτου, και το θάνατο σαν την απόλυτη αρχή. Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου αφήνει στον αναγνώστη την αίσθηση ότι είδε μια κινηματογραφική ταινία, διάβασε ένα ποίημα και συγχρόνως διάβασε ένα μυθιστόρημα για το θάνατο του Βιργιλίου. Έμεινα καταγοητευμένη.
No comments:
Post a Comment