Η λέξη γραφειοκρατία ενεργοποιεί στο μυαλό μου εικόνες από σκοτεινούς διαδρόμους, υπαλλήλους (στην πλειοψηφία τους άντρες) καθισμένους σε σειρές γραφείων, τον Κ του Κάφκα χαμένο στα γρανάζια ενός καλοκουρδισμένου συστήματος, μπαλωματάκια σε αγκώνες και ξύσματα μολυβιού. Διαβάζοντας το Oposición μεταφέρθηκα μέσα απο τη ματιά της Σάρα Μέσα στη γραφειοκρατία του 21ου αιώνα με τον Κ να μετενσαρκώνεται σε γυναίκα και τα ξύσματα των μολυβιών σε πολύπλοκες εταιρικές πλατφόρμες , ματιά η οποία φρέσκια και διεισδυτική φωτίζει τις υποδόριες λειτουργίες και μετασχηματίσεις που επιτρέπουν στις σύγχρονες γραφειοκρατίες και κατ΄ επέκταση στα σύγχρονα κοινωνικά συστήματα να λειτουργούν.
Η Σάρα Μέσα μας ξεναγεί μέσα σε έναν δημόσιο οργανισμό, με αυστηρά διατυπωμένες διαδικασίες, απόλυτες ιεραρχικές δομές και δυσδιάκριτους και αμφισβητήσιμους στόχους. Παρακολουθούμε τη Σάδα*, ειδικευόμενη υπάλληλο εκεί από την πρώτη μέρα της εργασίας της κατά τη διάρκεια της αργής αλλά σταθερής εξοικείωσης της με το εργασιακό περιβάλλον του οργανισμού, ένα περιβάλλον που της δημιουργεί αρχικά ένα αίσθημα ανασφάλειας και αποπροσανατολισμού καθώς μέσα σε αυτές τις αυστηρές δομές που της γίνονται εξαρχής γνωστές δεν μπορεί να διακρίνει τον λόγο για τον οποίο αυτό το γιγαντιαίο και καλορυθμισμένο σύστημα υπάρχει.
Σαν δαμόκλειος σπάθη ίπταται πάνω από τα κεφάλια των υπαλλήλων η απειλή για τη μη συμμόρφωση με αυτές τις δομές και διαδικασίες που αποτελούν άδεια κουφάρια που ανυπομονούν να καταβροχθίσουν τον μόχθο των υπαλλήλων χωρίς όμως να παράγουν ουσιαστικά τίποτα από αυτόν.
Η γραφειοκρατία του 21 ου αιώνα δεν χρειάζεται το σκοτάδι και τους ανήλιους χώρους για να αναπτυχθεί, αναπτύσσεται σε χώρους φωτεινούς και αποστειρωμένους, και όπως οι μύκητες μοιάζει να είναι το τελευταίο πράγμα που θα εξαλειφθεί.
Τα γραφεία στο βιβλίο της Σάρα Μέσα δεν είναι σκοτεινά όπως αυτά που αναδύονται στην επιφάνεια της φαντασίας μου, αντιθέτως είναι μεγάλα, καθαρά και φωτισμένα. Είναι γραφεία στα οποία ο ήχος απορροφάται από μαλακές μοκέτες και οι επιφάνειες των επίπλων αδειάζουν και αποστειρώνονται κάθε βράδυ εξαφανίζοντας τα ίχνη της προηγούμενης μέρας. Τουλάχιστον αυτό συμβαίνει στους πάνω ορόφους γιατί το κτίριο, κρύβει και δαιδαλώδεις αίθουσες σε άλλα του σημεία, αίθουσες που η Σάδα θα ανακαλύψει σιγά σιγά, μέσα από την προσπάθεια της να αποκρυπτογραφήσει το κτήριο καθώς και τον ρόλο τον δικό της μέσα εκεί.
Η Σάδα περιμένει από την πρώτη μέρα, με ιώβεια υπομονή να της αναθέσουν τα καθήκοντα της. Οι μέρες περνάνε βασανιστικά αργά και η αυτοπεποίθηση της δέχεται όλο και μεγαλύτερο πλήγμα καθώς το να παραμένεις οκτώ ώρες σε ένα γραφείο κάνοντας το απολύτως τίποτα σε κάνει να αμφισβητείς αν όχι τις ικανότητες σου σίγουρα τη χρησιμότητα σου.
"Το να περιμένω μπροστά σε αυτήν την πόρτα κατέληξε να είναι μέρος της δουλειάς μου, κομμάτι από το ωράριο μου, δηλαδή, ήταν ένας χρόνος για τον οποίον αποζημιωνόμουν παρόλο που, πρακτικά, δεν έκανα απολύτως τίποτα. Η ματιά μου περιοριζόταν σχεδόν αποκλειστικά στην πόρτα, την οποία παρατηρούσα με μια επώδυνη οπτική οξύτητα."
Η Σάρα Μέσα μέσα από μια πρωτοπρόσωπη αφήγηση μας καθιστά μάρτυρες της εργασιακής κατάστασης τής Σάδα καθοδηγώντας μας βήμα βήμα μέσα στον δαιδαλώδη οργανισμό και στις σχέσεις που αναπτύσσονται μέσα σε αυτόν. Η Σάρα μετά από τις πρώτες βασανιστικά βαρετές μέρες της εργασίας της και ενώ έχει αρχίσει και χάνει κάθε ελπίδα να βρει ένα λόγο ύπαρξης εκεί μέσα, γνωρίζει μια κοπέλα από το τμήμα IT, ενθουσιάζεται μαζί της, και την αναγάγει σε κάποιο είδος πρότυπο, ρόλο στον οποίο είναι δύσκολο εκείνη να ανταποκριθεί. Η σχέση αυτή αυξάνει τον ρυθμό της εξέλιξης της πλοκής και ο αναγνώστης ο οποίος έχει αρχίσει να συμπάσχει μαζί με την ηρωίδα του βιβλίου βιώνοντας τους αργούς ρυθμούς της αφήγησης όπως η ηρωίδα βιώνει τους αργούς ρυθμούς του οργανισμού, απολαμβάνει αυτήν την ανατροπή. Ανατροπή που δεν είναι η μόνη καθώς η Σάδα θα καταφέρει εκ των έσω να διαφοροποιήσει όχι μόνο τη θέση της σε σχέση με όλο αυτό το σύστημα αλλά και να το αποδημήσει, αποδομώντας την ίδια τη γλώσσα που αποτελεί ουσιαστικό εργαλείο της λειτουργίας του.
"Εκείνη υποστήριζε τη μάχη ενάντια στις γραφειοκρατικές υπερβολές, αλλά θα έπρεπε να είναι μια συλλογική μάχη, ομόφωνη, αποδεκτή από όλα τα εμπλεκόμενα μέρη, σίγουρη και καλά οργανωμένη. Μια γραφειοκρατική μάχη, σκέφτηκα εγώ."
Η Σάδα ως κάποια που δεν έχει εμποτιστεί ακόμα στο περιβάλλον της γραφειοκρατίας, μπορεί και διακρίνει τις παθογένειες του. Αυτό που δημιουργεί τη δυσαρμονία είναι ακριβώς ότι αυτή μπορεί να δει αυτό που δεν βλέπουν οι άλλοι. Καθώς περνάνε οι μέρες, η Σάρα περνάει από την σύγχυση και τον αποσυντονισμό στην σταδιακή κατανόηση του παραλογισμού που διέπει όλον τον οργανισμό. Η δυσαρμονία της ματιάς είναι αυτό που κινεί την πλοκή αυτού του βιβλίου και κάνει και τον αναγνώστη να καταλάβει ότι το θέμα του βιβλίου δεν αφορά μόνο τις παθογένειες της εργασίας αλλά τη δυναμική του ατόμου που αντιστέκεται στα κοινωνικά απαιτούμενα, που διαφοροποιεί την οπτική του και που αποφασίζει να χαράξει τη δική του πορεία μακριά από αυτό που είναι κοινωνικά αναμενόμενο από αυτόν.
"Όταν ήρθε ο προϊστάμενος του τμήματος νούμερο δύο, του φώναξα ενθουσιασμένη: τα είδα!. Εκείνος γύρισε αργά προς εμένα, χαμογελώντας στιγμιαία με ένα ανεπαίσθητο νεύμα του στυλ, μη νομίζεις ότι θα σταματήσω τώρα για να μιλήσω με εσένα. Μου ήρθε μια μυρωδιά μούχλας που απέδωσα στη συνήθεια του να φοράει την καμπαρντίνα του ακόμα και όταν δεν χρειαζόταν. Τι παλαβός τύπος! Δεν ήξερα αν το ότι ήταν έτσι οφειλόταν στη συστολή του ή σε κάτι χειρότερο. Πιθανόν να έπασχε από κάποια αναπηρία, κάποια κοινωνική φοβία, κάτι για το οποίο δεν θα έπρεπε να τον κατακρίνουμε. Με το να μην έχει αντικείμενο εργασίας, σκέφτηκα, με το να είναι τόσο απομονωμένος και παραμερισμένος από τους υπόλοιπους του τμήματος, έχανε σταδιακά τις ικανότητες του σε σημείο που πια με το ζόρι ψέλλιζε κάποια κουβέντα."
Το βιβλίο διαβάζεται με ευκολία, η Σάρα Μέσα εμβαθύνει στις υπόγειες λειτουργίες που επιτρέπουν σε έναν οργανισμό να λειτουργεί με αυτόν τον τρόπο καθώς και στα συναισθήματα «εκτοπισμού» που αισθάνεται κάποιος που δεν μπορεί να ενσωματωθεί πλήρως σε αυτήν την εργασιακή κουλτούρα. Για άλλη μια φορά μετά το «Ένας Έρωτας» και το «Οικογένεια» η Σάρα Μέσα επικεντρώνεται σε κλειστά κοινωνικά συστήματα- στα προηγούμενα βιβλία το επίκεντρο αποτελούσε η κλειστή κοινωνία της επαρχίας και η οικογένεια- με τρόπο αποκαλυπτικό, ρίχνοντας φως σε ανεπαίσθητες λεπτομέρειες που διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη δημιουργία του συγκεκριμένου εργασιακού αλλά και κοινωνικού «μικροκλίματος».
Να προσθέσω τέλος ότι Oposición στα ισπανικά σημαίνει εναντίωση αλλά και διαγωνισμός, καλύπτωντας έτσι και την αντίδραση της ηρωίδας στην πίεση να ενστερνιστεί στην εταιρική κουλτούρα αλλά και στον διαγωνισμό στον οποίο πρέπει να συμμετέχει η ηρωίδα ώστε από ειδικευόμενη να γίνει μόνιμη υπάλληλος. Δύσκολη η δουλειά του μεταφραστή που θα πρέπει να βρει πώς θα μεταφράσει τον τίτλο.
"Ο αέρας, με μια ανεξήγητη πράσινη απόχρωση, θύμιζε το νερό στα ενυδρεία με τα περίεργα επιπλέοντα σωματίδια. Σκέφτηκα, με το τόσο που είμαι εδώ, αυτό έχει γίνει ο κόσμος μου, κάποιος με έχει απαγάγει από τον προηγούμενο κόσμο μου, μπορεί να το έχω κάνει εγώ η ίδια. Εδώ μέσα πια υπήρχαν τα πάντα. Περιέργως δεν υπήρχαν σκιές. Το ίδιο προ-οργασμικό φως. Αυτό κράτησε το πολύ μερικά λεπτά, αλλά ήταν αρκετό για να κοιτάξω τον εαυτό μου απέξω, όπως σε ένα αστρικό ταξίδι, και να βρεθώ μάρτυρας της διαδικασίας γήρανσης μου, περνώντας από τη μια μεριά του διαδρόμου στην άλλη, πηγαίνοντας και γυρνώντας, μια Σάρα κάθε φορά και πιο γκριζομάλλα, με την πλάτη πιο κυρτή, μια Σάρα σαράντα, πενήντα, εξήντα χρόνων με τα βυζιά πεσμένα και διπλοσάγωνο στο πρόσωπο."
Το βιβλίο εκδόθηκε φέτος στην Ισπανία από τις εκδόσεις Anagrama. Δεν έχει εκδοθεί ακόμα στην Ελλάδα.
*(Σάδα είναι το όνομα της ηρωίδας όπως λανθασμένα το αντιλαμβάνονται οι συνάδελφοι της. Το πραγματικό είναι Σάρα αλλά λόγω της δυσκολίας της να εκφέρει το γράμμα ρ όλοι την αποκαλούν Σάδα. Έτσι θα την αποκαλώ και εγώ εδώ, ώστε να αποφευχθεί η σύγχυση με το μικρό όνομα της συγγραφέως)
______________________________
Σημείωση: Μετέφρασα τα αποσπάσματα από τα ισπανικά (επειδή δεν έχω το ελληνικό αντίτυπο) με όσο καλύτερο τρόπο μπορούσα , πολύ πιθανόν να μην αντικατροπτίζουν το ύφος της συγγραφέως.
https://ethic.es/entrevista-sara-mesa-oposicion
https://elasombrario.publico.es/oposicion-por-fin-una-novela-de-sara-mesa-que-me-gusta-y-mucho/
https://www.revistamercurio.es/2025/03/06/sara-mesa-oposicion/
